آشنایی با انواع گونه های گیاهی دریای خزر
دریای خزر یا دریای کاسپین یکی از مهمترین و بزرگترین دریاچه آب شور می باشد. این دریا پس از انجماد دوران سوم زمین شناسی از سایر دریا ها جدا شده و مجموعه ای از جانداران (جانوران و گیاهان) با منشاء آب شور را در بر دارد. دریای خزر محصور در خشکی واقع در مرز اروپا و آسیا، بزرگترین آب داخلی جهان است. مساحت این دریا 378400 کیلومتر مربع است و حجم کل 78200 BCM آب (تقریباً 40 درصد از آب های سطحی جهان) بدون خروجی است. سواحل آن با روسیه، آذربایجان، ایران، قزاقستان و ترکمنستان مشترک است.
گیاهان عالی (ماکروفیت ها) در دریای خزر، به جز قسمت هایی که دارای آب شیرین است، در قسمت های مختلف دریا یافت می شوند. این گیاهان همگی متعلق به گیاهان گلدار بوده و در مناطق کم عمق ساحلی دریای خزر و در بستر هایی با جنس های مختلف زندگی می کنند. اکثر این گیاهان به منظور تغذیه ماهیان و پرندگان آبی استفاده شده و گونه های مختلف ماهیان و بی مهرگان در آن ها زندگی می کنند. گیاهان پست، جلبک های دریای خزر که جزو گیاهان پست محسوب می شوند، به صورت پریاخته، تک سلولی و گاهی اوقات دارای ساختمان بافتی می باشند.
در این بین جلبک ها، گروه سیانوفیتا (سیانوباکترها) عامل عمده تلفات ماهیان در منابع آبی هستند. گونه های متعدد این گروه با رشد سریع خود، لایه های قطوری در سطح آب ایجاد کرده و از دو راه موجب تلفات ماهیان و سایر آبزیان می شوند، اول با ایجاد مسمومیت توسط ایکتیوتوکسین، دوم با کاهش سریع اکسیژن محلول، موجب مرگ سریع و ناگهانی ماهیان می شوند. اما این نکته قابل ذکر است که از بین رفتن این جلبک ها موجب افزایش بار آلی آب و تغییرات مضر شیمیایی در محیط های آبی می گردد. در ادامه به بررسی انواع گونه های گیاهی دریای خزر پرداخته می شود.
آشنایی با انواع گونه های گیاهی دریای خزر
به طور کلی گیاهان دریای خزر به دو دسته طبقه بندی می شوند: گیاهان عالی و گیاهان پست.
-
گیاهان عالی
گیاه دانه دار که اسپرماتوفیت، فانروگام یا فونوگرام نیز نامیده می شود، هر یک از بیش از 300000 گونه گیاهان آوندی دانه دار است. در بین گیاهان دریای مازندران چند گونه از گیاهان عالی (گلداران) وجود دارند که در قسمت‌های کم عمق دیده می‌شوند. ماکروفیت ها گیاهان آبزی هستند که با چشم غیر مسلح دیده می شوند و به صورت غوطه ور، ظهور یا شناور در محیط های دریایی، مصب رودخانه و دریاچه ها رشد می کنند.
- علف دریایی (zostera Nana): نانا علف‌های دریایی دریایی هستند که زیستگاه‌های محلی بسیار مهمی را برای بسیاری از موجودات در اکوسیستم‌های کوچک زیر آب تشکیل می‌دهند. این علف ها در مناطق شنی و پر آب و مصب ها رشد می کنند. جلبک ها، بی مهرگان و کرم ها می توانند از آن ها برای تولید مثل استفاده کنند. این گیاهان در برخی مناطق دریای مازندران یافت می شوند.
-
گیاهان پست
- سیانوفیتا (Cyanobacteria): سیانوباکتری ها که جلبک سبز آبی نیز نامیده می شوند، موجودات میکروسکوپی هستند که به طور طبیعی در همه انواع آب یافت می شوند. این موجودات تک سلولی در آب های شیرین، شور (ترکیب نمک و آب شیرین) و آب های دریایی زندگی می کنند. سیانوباکتری ها، نوعی از باکتری های فتوسنتزی هستند و اغلب عامل شکوفه های جلبکی در آب های شیرین و گاهی اوقات در آب های دریایی هستند. همانطور که از نام آن مشخص است، آن ها غالبا (اما نه همیشه) آب را به رنگ سبز روشن یا سبز آبی تغییر می دهند و پوسته ایجاد می کنند. سیانوفیتا در واقع جلبک نیست و به صورت رشته ای یا دسته ای زندگی می کنند.
- اوگلنوفیتا (Euglenophyta): Euglenids یا Euglenophyceae، تاژکداران تک سلولی هستند، با حدود 40 جنس و 1000 گونه، که بیشتر آنها در آب های شیرین یافت می شوند. اگر چه اکثریت فتوتروف ها با کلروپلاست سبز هستند، چندین جنس هتروتروف های بی رنگ و اجباری هستند. آنها با داشتن یک تاژک منفرد، تشکیل پارامیلوم به عنوان یک محصول ذخیره سازی، داشتن کلروفیل a و b و عدم تولید مثل جنسی مشخص می شوند. سلول های رویشی فاقد دیواره سلولی هستند اما دارای یک لایه پروتئینی هستند. جنس های زیادی وجود دارد که شناخته شده ترین آنها Euglena است. اوگلنا که در سراسر جهان یافت می شود، در آب های شیرین و شور سرشار از مواد آلی زندگی می کند و همچنین می تواند در خاک های مرطوب نیز یافت شود. برخی از اوگلنوئیدها حاوی کلروپلاست با رنگدانه های فتوسنتزی هستند. برخی دیگر هتروتروف هستند و می توانند غذای خود را بخورند یا جذب کنند. تولید مثل با تقسیم سلولی طولی انجام می شود.
- بیروفیتا (bryophyte): آن ها ریشه ندارند. در عوض آنها رشدهای نازکی شبیه ریشه دارند که ریزوئید نامیده می شوند که به لنگر انداختن آنها کمک می کند. از آنجایی که خزه ها ریشه و ساقه ای برای انتقال آب ندارند، خزه ها خیلی سریع خشک می شوند، بنابراین معمولاً در زیستگاه های مرطوب یافت می شوند. تنها جایی که آنها رشد نمی کنند در آب نمک است. بریوفیت ها نام گروه غیررسمی خزه ها و گیاهان غیر عروقی و شاخک ها هستند. آن ها گیاهان غیر آوندی هستند، به این معنی که ریشه یا بافت آوندی ندارند، اما آب و مواد مغذی را از هوا از طریق سطح خود جذب می کنند (به عنوان مثال، برگ هایشان).
- کریسوفیتا (Chrysophyte): کریسوفیت ها یا جلبک های طلایی، کرومیست های میکروسکوپی رایج در آب شیرین هستند. برخی از گونه ها بی رنگ هستند، اما اکثریت قریب به اتفاق فتوسنتزی هستند. به این ترتیب، آن ها به ویژه در دریاچه ها مهم هستند، جایی که ممکن است منبع اصلی غذا برای زئوپلانکتون ها باشند. آن ها عمدتاً در دریاچه ها و حوضچه های آب شیرین، خنثی یا کمی اسیدی، اغلب تا حدودی هیومیک و با مقداری مواد مغذی به وجود می آیند. بسیاری از آن ها میکسوتروف هستند و باکتری ها و جلبک های کوچک را می بلعند. سه نوع اصلی کریزوفیت ها وجود دارد: دیاتوم ها (Bacillariophyceae)، جلبک های قهوه ای طلایی (Chrysophyceae) و جلبک های زرد-سبز (Xanthophyceae).
- کلروفیتا (Chlorophyta): به عنوان مثال کلرلا، کلامیدوموناس، اسپیروژیرا، اولوا جز این دسته هستند. جلبک های دریایی سبز هستند و ویژگی هایی دارند از جمله: رنگ سبز از کلروفیل a و b به همان نسبت گیاهان "عالی"، بتاکاروتن (رنگدانه زرد)؛ و زانتوفیل های مشخصه مختلف (رنگدانه های مایل به زرد یا قهوه ای). آن ها در دریاچه ها و رودخانه های دریایی یا آب شیرین رشد می کنند و شامل 9 کلاس می باشند. کلروفیتا معمولاً به عنوان جلبک سبز و گاهی اوقات به صورت آزاد به عنوان جلبک دریایی شناخته می شود. آنها عمدتاً در آب شیرین و آب شور رشد می کنند، اگرچه برخی از آنها در خشکی یافت می شوند. آنها ممکن است تک سلولی (یک سلول)، چند سلولی (تعدادی سلول)، استعماری (مجموعه شل سلول) یا کوئنوسیتیک (یک سلول بزرگ) باشند. جلبک های دریایی را می توان بر اساس رنگدانه به سه گروه قهوه ای، قرمز و سبز طبقه بندی کرد. گیاه شناسان این گروه های وسیع را به ترتیب Phaeophyceae، Rhodophyceae و Chlorophyceae می نامند.
- کاروفیتا (Charophyte): کاروفیت ها جلبک های سبز درشت غوطه ور با تالوس به خوبی توسعه یافته و مورفولوژی پیچیده هستند که در آب های شیرین و شور یافت می شوند. راسته Charales شامل بیش از 300 گونه در سراسر جهان است. کاروفیتا معمولاً در زیستگاه‌های آب شیرین آرام مانند برکه‌ها و نهرها و تعداد کمی در آب شور یافت می شود. کاروفیت ها در تمام اعماق در ناحیه فوتیک (نور آفتاب) وجود دارند. می توان آن ها را از نظر فیلوژنتیکی بین جلبک ها و گیاهان آوندی (زمینی) در نظر گرفت.
- فئوفیتا (Phaeophyta): جلبک قهوه ای بزرگترین و برجسته ترین جلبک دریایی است. تقریباً تمام گونه های بزرگ جلبک هایی که در سواحل دریا و در آب‌های کم عمق یافت می شوند، جلبک های قهوه ای هستند که معمولاً به آن ها کلپ می‌گویند. جلبک های قهوه ای تقریباً منحصراً در اقیانوس ها یافت می شوند. ساخت آن ها می تواند در مقایسه با سایر جلبک ها پیچیده باشد.
- رودوفیتا (Rhodophyta): جلبک قرمز، هر یک از حدود 6000 گونه جلبک عمدتاً دریایی، که اغلب متصل به سایر گیاهان ساحلی یافت می شود. محدوده مورفولوژیکی آنها شامل تالی های رشته ای، منشعب، پر و ورقه مانند است. این مدل جلبک بیشتر در دریاچه های آب شیرین یافت می شود و قدیمی ترین نوع جلبک یوکاریوتی است. رنگ آنها به دلیل وجود رنگدانه ای به نام کلروفیل A، فیکوسیانین و فیکواریترین قرمز است.
جمع بندی
همامطور که در متن بالا ذکر شد، دریای خزر یا کاسپین یکی از بزرگترین دریاهاست که برخلاف سایر دریاها ترکیبات شیمیایی مختلفی دارد زیرا به طور دائم آب های شیرین به آن وارد می شود. این دریا با آب های آزاد ارنباطی نداشته و در ترکیبات، گونه های گیاهی و جانوری آن موثر است. بیشتر پوشش های گیاهی این دریا شامل جلبک ها بوده و فقط تعداد کمی گیاه عالی در سطوح کم عمق آن یافت می شود. برخی از گونه های گیاهی در این دریا در مناطق آب شور و برخی در آب شیرین یافت می شوند.